De getekende Tytels

Titelbladen
Brouërius, Henskes en Busserus gebruikten voor de scheiding van de verschillende onderdelen van hun verzameling getekende titelbladen. Stellingwerf heeft er voor Brouërius minstens 65 getekend. Het zijn meestal neutrale, allegorische voorstellingen op grote vellen. Er staan gebouwen of ruïnes op, bosschages en wolken, een schip, een brug enzovoort. Doorgaans domineert een bouwsel waarin ruimte voor de titelbeschrijving is gelaten. Het ziet er naar uit dat deze bladen vaak op voorhand gemaakt werden. De titel werd er later door Brouërius of iemand anders in geschreven.

Door de onvolkomenheden bij de samenstelling van Brouërius' gedrukte catalogus van 1743 zijn daarin maar 59 titelbladen genoemd. De omschrijving luidt: 'Tytel, getek. door Stellingwerf.' Op de bladen zelf komt de naam Stellingwerf of zijn signatuur niet voor. Henskes gebruikte dezelfde titelbladen. In zijn veilingcatalogus uit 1759 staat dat soms aangegeven met de naam van Stellingwerf er bij. Vaak staat er echter alleen maar: 'Tytel getekent'. We zagen al dat Stellingwerf toen blijkbaar niet meer zo bekend was. Uit de Atlas van Brouërius blijkt echter dat het titelbladen van Stellingwerf betreft.1

Voor onderdelen die Henskes aan de verzameling toevoegde liet hij titelbladen tekenen door J. Folkema (1692-1767). Deze tekenaar en graveur maakte ook veel portretten. Voor Henskes heeft ongeveer twaalf titelbladen getekend. Hij werkte ook voor Busserus, waarschijnlijk al voor deze in 1759 de verzameling Henskes kocht. Voor hem maakte hij een dertigtal bladen. De verzameling Henskes is opgegaan in de atlas die Busserus al had en heel anders was ingedeeld. Daardoor zijn in de catalogus van Busserus, die toch al niet uitmunt in helderheid, de oorspronkelijke titelbladen vaak niet terug te vinden.

Ook van de fysieke titelbladen zijn er maar weinig overgebleven. Waarschijnlijk omdat ze na het uiteen vallen van de inhoud geen functie meer hadden. Ze waren bovendien van een onhandig groot formaat en toen ze nergens meer bij hoorden gingen ze verloren. Waar echter gedeelten van verzamelingen bijeen bleven, zijn ook nog titelbladen te vinden.

Titelbladen van de Frisia Illustrata
De afdeling Friesland van de Atlas van Brouërius is intact gebleven. Henskes heeft er weinig aan toegevoegd en ook Busserus heeft zich nauwelijks met Friesland bemoeid. Van de vijf oorspronkelijke titelbladen zijn die van deel één en deel twee in het Fries Museum te vinden.2 Ze zijn ca. 25 x 45 cm. groot en nog in de oorspronkelijke staat.
Op het titelblad van het eerste deel is geschreven:
'Frisia Illustrata / dat is / Vrieslant. / Vetoond in Oude & Nieuwe Lant- / Kaarten, Wapenen des Landschaps, / & bijzondere quartieren, der gede- / puteerde Staaten & Stadhouders, / neevens de afbeeldzelen der Vrie- / sche Princen, Hertogen, Konin- / gen, Potestaten & Heeren, als mee- / de der gevolgde Stadhouderen & / hunne Vrouwen, Admiralen, Krijgs- / hoofden geleerde Mannen enz.'
Het titelblad bij deel twee heeft als tekst:
'Oostergoo Illustrata / dat is / Oostergo. / Het Eerste quartier van / Vrieslant. / in zijne Dorpen, Kerken, Kloos- / ters, Abdijen, Adelijke, & andere / Huijzen, afgebeeld in Teekeningen.

De titelbladen in de Zelandia Illustrata
Het Zeeuwse gedeelte van de verzameling Brouërius is via Henskes tot en met Busserus in grote lijnen bewaard gebleven. Brouërius had blijkens zijn veilingcatalogus 't Graafschap Zeelandt gesplitst in vier delen. Henskes is daar mee doorgegaan. Busserus heeft echter de oorspronkelijk vier delen samengevoegd tot twee. De verzameling Busserus is in 1782 te 's-Gravenhage geveild. Koper van het Zeeuwse gedeelte voor ƒ 100.- was de makelaar Jan Yver, die waarschijnlijk handelde in opdracht van Jacob Verheye van Citters. De collectie is nu onderdeel van de historisch-topografische atlas Zelandia Illustrata.3 van het Zeeuwsch Genootschap van Wetenschappen, die is ondergebracht bij het Rijksarchief te Middelburg. De daarbij nog aanwezige titelbladen zijn van verschillend formaat. De naam Zelandia Illustrata komt voor op een van die titelbladen.

Mevr. I.H. Vogel - Wessels Boer besteedt in een publicatie over Verheye van Citters4 aandacht aan de titelbladen. Zij schrijft o.a.: 'Brouërius had door J. Stellingwerf titelbladen voor de Zelandia en de vier portefeuilles laten tekenen. Er zijn vijf titelprenten bewaard gebleven, maar het is niet duidelijk of dit de originelen zijn. Met drie daarvan is geknoeid.'

Bij nader onderzoek blijkt dat de Zeeuwse titelbladen door de elkaar opvolgende verzamelaars voor eigen gebruik zijn aangepast. Daartoe werd de oorspronkelijke tekst of een deel daarvan weggesneden en daarachter een blanco stuk papier geplakt. Brouërius zette zijn naam niet onder de titelbeschrijving, de opvolgers deden dat wel. Henskes verving de hele tekst en eindigde met: 'By Een Verzamelt door de Heeren M. Br: Van Nidek en W. Henskes, Tweede (Derde, Vierde) Deel.' Busserus verving òf de gehele tekst òf de naam en eindigde met: 'bijeenverzameld en geschikt door Hendrik Busserus, Amsterdam:'

Hoewel er op onderdelen soms twijfel is, lijken alle vijf titelbladen in de Zelandia Illustrata door Stellingwerf gemaakt te zijn5. Ze zijn met O.I. inkt getekend en gewassen. De oorspronkelijke titelbeschrijving is door Brouërius van Nidek zelf met zwart gebleven inkt geschreven. De inkt van zijn opvolgers is verbruind.

Bij de verschillende titelbladen is het volgende op te merken.

ZI III 1042:
Dit is het enige blad waarop de titel Zelandia Illustrata voorkomt. Het is kennelijk speciaal voor Zeeland getekend. Nagtglas6 vermeldt dat het opschrift is geplaatst op de voet van een vervallen zuil, staande op een stuk, door water omgeven, schorgrond. 'Links ziet men de vervallen Batschen toren (in de 16de eeuw verdronken) en rechts een niet ver van daar gebouwd fort (St. Martin?). 'De Batse Tooren, getek.' wordt in de Atlas van Brouërius vermeld en is waarschijnlijk dezelfde als de door Stellingwerf gesigneerde tekening II 1631 in de Zelandia Illustrata. St. Martin is als 't Fort Hogerwerf onder Staats-Brabandt opgenomen.

De volledige titel luidt: 'Zelandia Illustrata dat is Het Graafschap van Zeelant in zijn Steden, Dorpen, der zelver Gebouwen, kloosters, Adelyke Huyzen, Sloten, Lusthoven afgebeelt in teekeningen en printen, met deszelfs Wapenkaart, Outheden en Afbeeldsels verzameld door Hendrik Busserus Amsteld.' De tekst t/m 'afbeeldsels' lijkt door Brouërius te zijn geschreven. Daaronder is een stukje uitgesneden en achter het gat is papier geplakt waarop staat: 'door Hendrik Busserus Amsteld.'. Rechts daarvan is nog 'Van Nidek' te zien, in het handschrift dat hieronder aan Henskes wordt toegeschreven. Het is niet duidelijk wat er oorspronkelijk gestaan heeft.
Vermoedelijk gaat het hier om het oorspronkelijke titelblad van deel één. Daarin werden blijkens de vermeldingen in Atlas en Schouwburg ook zaken van algemene aard ondergebracht. In dit geval samen met afbeeldingen van Middelburg.

ZI III 1040-1 en ZI III 1040-2:
De opschriften: ''t Graafschap Zeelandt Begrypende' (volgt de omschrijving van het betreffende gebied) zijn gelijk aan die van de vermeldingen van de delen twee en drie in zowel de Atlas van Brouërius als de Schouwburg van Henskes. Wat daarop volgt: 'By Een Verzamelt door de Heeren M.Br: Van Nidek en W. Henskes, Tweede (resp. Derde) deel', is uiteraard een toevoeging van Henskes. Waarschijnlijk heeft deze de gehele tekst zelf geschreven7. Het lijkt hier te gaan om twee nog onbeschreven titelbladen van Stellingwerf, die door Henskes in gebruik zijn genomen. Mogelijk waren de oorspronkelijke bladen van de delen twee en drie toen zoek of moeilijker aan te passen.

Zl III 1040-3:
Dit is een titelblad waarvan de oorspronkelijke tekst is weggesneden. Er is een groter stuk papier achter geplakt en het gat is nauwkeurig met een stukje papier opgevuld. In dit geval staat de tekst: ''t Graafschap Zeelandt Begrypende (...)' op een bord aan een paal. Rechtsonder is nog een restant van de aanvankelijke tekst zichtbaar en op de paal is het jaartal 1726 (geschreven door Brouërius?) blijven staan. Het gaat hier dus om een oorspronkelijk titelblad van Brouërius, mogelijk dat van deel 4, dat Henskes voor zijn eigen verzameling heeft aangepast.

ZI III 1513:
Dit titelblad is pas in 1982 verkregen. Het oorspronkelijke tekstdeel is uitgesneden en er is, nauwelijks zichtbaar, een groter en iets lichter stuk papier achter geplakt. Daarop is geschreven: 'De Provintie Zeeland, vertoond in veele Oude en Nieuwe kaarten, Plans en Profils der Steeden, Teekeningen, Printverbeeldingen, Pourtraitten, Geschiedenissen &c:a, bijeenverzameld en geschikt door Hendrik Busserus, Amsterdam'. Deze tekst is bij geen van de drie verzamelaars terug te vinden. Het schrift lijkt echter van dezelfde hand als 'door Hendrik Busserus Amsteld' bij nr. 1042 en de tekening is waarschijnlijk van Stellingwerf. Het meest voor de hand liggend is dat een oorspronkelijke titelblad van de Atlas van Brouërius door Busserus tot tweede titelblad voor Zeeland is omgebouwd. Daarmee zouden diens beide titelbladen van Zeeland terecht zijn.
Met dank aan drs. I.H. Vogel - Wessels Boer en A.F. Wennekes te Middelburg en drs. G. Elzinga te Leeuwarden.

Noten
1 In het algemeen geldt dat waar bij Henskes 'getekent' staat, zonder naam van de kunstenaar, het bijna altijd tekeningen van Stellingwerf betreft.
2 In de Topografisch-historische Atlas van het Fries Museum te Leeuwarden.
3 De Zelandia Illustrata wordt door het Zeeuws Archief te Middelburg beheerd voor het Zeeuwsch Genootschap van Wetenschappen.
4 I.H. Vogel-Wessels Boer, 'Jacob Verheye van Citters (1753-1823), magistraat, oudheidkundige en verzamelaar', in Archief van het Koninklijk Zeeuws Genootschap der Wetenschappen, 1994, 131.
5 Stellingwerf overleed in 1727; hij kan dus niet voor opvolgende verzamelaars gewerkt hebben.
6 F. Nagtglas, Zelandia Illustrata II., 1880, 50.
7 Vergelijking met Henskes' handtekening onder zijn huwelijksacte, 14 maart 1738 te Amsterdam, laat enige aarzeling bestaan.